Gaslighting to subtelna, ale niezwykle wyniszczająca forma przemocy psychicznej. Polega na stopniowym podważaniu czyjegoś postrzegania rzeczywistości – tak, by osoba manipulowana zaczęła wątpić w siebie, swoje uczucia, wspomnienia i osądy.
Choć termin ten coraz częściej pojawia się w rozmowach o zdrowiu psychicznym i relacjach, wciąż wiele osób nie zdaje sobie sprawy, że doświadcza go na co dzień – w związku, w rodzinie, a nawet w pracy. W tym artykule przyglądamy się, czym dokładnie jest gaslighting, jakie mechanizmy za nim stoją oraz jakie może mieć skutki dla psychiki.
Czym jest gaslighting i jak działa?
Gaslighting to forma przemocy psychicznej, w której jedna osoba wpływa na drugą tak, że ta zaczyna kwestionować swoje myśli, emocje i postrzeganie rzeczywistości, aż w końcu przestaje wierzyć we własne oceny i możliwości. W ten sposób ofiara przemocy zaczyna być zależna od drugiej osoby.
Definicja i mechanizm działania gaslightingu
Stosowanie gaslightingu powoduje, że przestajemy ufać swoim osądom, jesteśmy zdezorientowani i coraz mniej ufamy swojej percepcji lub pamięci. Taka forma przemocy może być stosowana przez jedną osobę lub grupę. Celem gaslightingu nie zawsze jest przekonanie ofiary do podważania swoich wspomnień czy myśli. To narzędzie, które może służyć uzyskaniu danej korzyści jak m.in. lepsze stanowisko w pracy. Regularne stosowanie tego rodzaju manipulacji może doprowadzić do problemów ze zdrowiem psychicznym ofiary.
Etymologia pojęcia: sztuka „Gas Light”
Pojęcie “gaslighting” pochodzi od tytułu sztuki teatralnej “Gas Light”, gdzie mężczyzna manipulować swoją żoną np. przez zmienianie natężenie światła w domu i zaprzeczania, że dostrzega jakieś zmiany. Bohater konsekwentnie przekonywał swoją żonę, że jej odczucia i spostrzeżenia są nieprawdziwe, dążąc do tego, by zaczęła wątpić w swoje zdrowie psychiczne i trafność własnych ocen.
W sztuce mężczyzna wiele razy poprzez sztuczki i kłamstwa dąży do tego, aby jego żona uwierzyła, że z jej zdrowiem psychicznym jest coś nie tak.
Kto stosuje gaslighting i dlaczego?
Nie ma jednej „grupy oprawców” – gaslighting może stosować każdy, niezależnie od roli czy miejsca: w domu, w pracy, w relacji partnerskiej. Bardzo często jednak stosowany jest on przez osoby z niską samooceną. Manipulując innymi, chcą poczuć się od nich lepiej. Ten rodzaj manipulacji jest także nierzadko stosowany w celu osiągnięcia własnych korzyści.
Osobowość narcystyczna i psychopatyczna jako czynniki ryzyka
Zazwyczaj gaslighterem staje się osoba z zaburzeniami zachowania i osobowością narcystyczną. Narcyz potrafi zręcznie manipulować ludźmi wokół siebie, by dopiąć swego – nawet jeśli oznacza to zranienie czy wykorzystanie innych. Stosuje manipulację i umniejsza umiejętnościom innych. Dąży do zyskania przewagi nad innymi, aby móc ich łatwiej kontrolować.
Osoby charakteryzujące się osobowością narcystyczną mają skłonności do manipulowania innymi ludźmi i traktowania ich przedmiotowo, aby zrealizować swoje potrzeby.
Gdzie najczęściej występuje gaslighting?
Gaslighting może pojawić się wszędzie tam, gdzie są relacje – zarówno bliskie, jak i zawodowe. Choć często kojarzy się z toksycznymi związkami, równie dobrze może mieć miejsce w rodzinie, w pracy, a nawet w przyjaźni.
Gaslighting w relacjach partnerskich
Gaslighting bardzo często można spotkać w relacjach romantycznych. Do typowych przejawów tej formy manipulacji w związku możemy zaliczyć obwinianie, umniejszanie uczuciom i emocjom drugiej osoby, ignorowanie, odmawianie udzielenia pomocy, narzucanie swoich poglądów, umniejszanie.
Takie zachowania sprawiają, że ofiara przestaje ufać własnym myślom, osądowi i pamięci. Stopniowo uzależnia się od gaslightera i izoluje się od innych. Osoba doświadczająca gaslightingu często staje w obronie oprawcy, nawet wobec bliskich, którzy próbują zwrócić jej uwagę na niepokojące sygnały. Trudno jej uwierzyć, że partner mógłby ją świadomie krzywdzić, dlatego bagatelizuje sytuację lub tłumaczy jego zachowanie.
Związek, w którym mamy do czynienia z gaslightingiem jest relacją toksyczną, Negatywnie wpływa ona na ofiarę takiej formy przemocy psychicznej. Może ona doświadczać uczucia osamotnienia, objawów lękowych, niskiej samooceny, spadku nastroju, spadku poczucia własnej wartości i innych poważnych konsekwencji dla zdrowia psychicznego.
Gaslighting w rodzinie
Gaslighting może pojawiać się także w rodzinie. Taka forma przemocy psychicznej na linii rodzic-dziecko może przyjmować formę zrzucania na nie winy za sytuacje, na które nie ma wpływu, ciągłego krytykowania, podważania jego myśli i odczuć oraz przekonywania, że jest zbyt młode, by rozumieć pewne sprawy.
Do gaslightingu zaliczymy także takie wyrażenia jak m.in. “histeryzujesz”, “nie masz powodu do płaczu”, “przestań przesadzać, nic się nie stało”.
Stosowanie takiej psychicznej i emocjonalnej przemocy w rodzinie negatywnie wpływa na rozwój dziecka. W efekcie dziecko rozwija się z zaniżonym poczuciem własnej wartości, brakiem wiary w siebie i trudnościami w nazywaniu oraz regulowaniu emocji.
Oczywiście gaslighting może występować także w relacjach między innymi członkami rodziny. Co więcej, osoby, które doświadczyły tej formy przemocy w dzieciństwie, często same stosują ją w dorosłym życiu – powielając znane im wzorce.
Gaslighting w pracy i środowisku zawodowym
Gaslighting może także być obecny w pracy. Manipulacja może występować w relacji między współpracownikami lub między przełożonym a pracownikiem. Do objawów ponownie zaliczymy umniejszanie osiągnięć drugiej osoby, podważanie jej opinii, osłabianie poczucia własnej wartości, przypisywanie winy za wszelkie niepowodzenia oraz podważanie jej kompetencji.
Skutki gaslightingu dla ofiary
Wątpliwości i dezorientacja to jedne z najczęstszych skutków, jakich doświadcza ofiara gaslightingu. Przestają one wierzyć w swoje przekonania, nie ufają swoim oceną, odczuciom i pamięci. Skutkiem gaslightingu jest również wyraźne obniżenie poczucia własnej wartości i pewności siebie. Ofiara przestaje wierzyć we własne osądy, dlatego za jedyną prawdziwą uznaje wersję przedstawioną przez manipulatora.
Skutki gaslightingu mogą obejmować:
-
narastające poczucie zwątpienia w siebie oraz podważanie własnych myśli, wspomnień, obserwacji i przekonań;
-
obniżoną samoocenę i utratę wiary w swoje kompetencje;
-
kompulsywne przepraszanie oprawcy, nawet bez realnej winy;
-
wycofanie z kontaktów społecznych – z obawy przed oceną, brakiem zrozumienia lub wstydem;
-
poczucie bezsilności i trudność w samodzielnym podejmowaniu decyzji;
-
przewlekły smutek, objawy depresyjne, lęki, a nawet stany bliskie załamaniu nerwowemu;
-
drażliwość, napięcie emocjonalne, łatwe popadanie w zdenerwowanie;
-
uczucie osamotnienia, zagubienia i odrealnienia;
-
unikanie trudnych tematów lub mijanie się z prawdą w obawie przed oskarżeniami o „bycie chorym psychicznie”;
-
podejrzewanie u siebie zaburzeń psychicznych, poczucie wstydu, niechęć do samego siebie;
-
silne wrażenie, że straciło się dawną tożsamość – że „kiedyś było się zupełnie inną osobą”.
Jak rozpoznać, że jesteś ofiarą gaslightingu?
Pokonanie tego rodzaju manipulacji wymaga od ofiary rozpoznania mechanizmów gaslightingu oraz ponownego nauczenia się zaufania do samej siebie. Dr Robin Stern, autorka i psychoanalityczka, wymieniła oznaki świadczące o tym, że ktoś jest ofiarą gaslightingu. Należą do nich:
-
ciągłe kwestionowanie własnych przekonań i uczuć;
-
wielokrotne zastanawianie się w ciągu dnia: „Czy jestem zbyt wrażliwa/y?”;
-
częste uczucie dezorientacji, a nawet rozedrgania emocjonalnego;
-
brak zrozumienia, dlaczego mimo wielu pozornie dobrych rzeczy w życiu nie czujesz się szczęśliwsza/y;
-
tłumaczenie i usprawiedliwianie zachowań partnera przed przyjaciółmi i rodziną;
-
ukrywanie informacji przed bliskimi, by uniknąć konieczności tłumaczenia się i usprawiedliwiania;
-
sięganie po kłamstwo, aby uniknąć upokorzeń i chaosu emocjonalnego;
-
problemy z podejmowaniem nawet prostych decyzji;
-
uczucie beznadziei i braku radości z życia;
-
przekonanie, że nic nie wychodzi Ci dobrze;
-
wątpliwości, czy jesteś wystarczająco dobrym partnerem.
Jak się bronić przed gaslightingiem?
Gaslighting rujnuje zdrowie psychiczne – sprawia, że człowiek traci wiarę w siebie, obniża się jego samoocena i poczucie wartości. Coraz trudniej mu podejmować decyzje, a długotrwała manipulacja może prowadzić do poważnych problemów, takich jak depresja, lęki, a nawet myśli samobójcze.
Reagowanie na manipulację i stawianie granic
W reagowaniu na gaslighting bardzo ważna jest asertywność, czyli stanowcze i jednoznaczne odpowiadanie oprawcy. Gdy zauważysz, że rozmowa z gaslighterem nie przynosi efektów, lepiej jej nie kontynuować. Manipulator rzadko przyjmuje argumenty. Zachowaj stanowczość, wyznacz wyraźne granice i nie pozwól, by były przekraczane.
Najlepszym rozwiązaniem jest całkowite odcięcie się od gaslightera, jednak wiadomo, że nie zawsze jest to możliwe lub łatwe do zrealizowania.
Jeśli gaslighting trwa przez dłuższy czas, samoobrona staje się bardzo trudna. Dlatego warto poszukać wsparcia u bliskich – podzielić się z nimi swoimi doświadczeniami i poprosić, by powiedzieli, jak widzą tę sytuację ze swojej perspektywy.
Wsparcie psychologiczne i terapia
Gaslighting to bezsprzecznie forma przemocy psychicznej – niezależnie od intencji sprawcy. Z czasem ofiara zaczyna tracić zaufanie do siebie, wątpi w swoje zdrowie psychiczne, uważa się za „przewrażliwioną” i przestaje dzielić się swoimi opiniami, wierząc, że są nieistotne lub błędne. To rodzaj przemocy, który rani głęboko, odbierając człowiekowi sprawczość, poczucie własnej wartości i wiarę w siebie.
Terapia może być kluczowym krokiem w procesie leczenia ran po gaslightingu. Z pomocą specjalisty osoba dotknięta tą formą przemocy uczy się na nowo ufać swoim myślom, emocjom i doświadczeniom – bez lęku, że zostaną podważone czy ośmieszone.
Doświadczenie przemocy psychicznej, takiej jak gaslighting, może z czasem wpływać na samopoczucie, prowadząc do obniżonego nastroju, stanów lękowych czy utraty poczucia sensu.
W takiej sytuacji pomoc terapeutyczna staje się ważnym elementem powrotu do równowagi. Dzięki wsparciu specjalisty możliwe staje się rozpoznanie wzorców przemocy, zrozumienie mechanizmów manipulacji i stopniowe odbudowywanie zaufania do siebie.
